آکندروپلازی چیست؟ علائم، علل، تشخیص و درمان

خلاصه: آکندروپلازی (Achondroplasia) شایع ترین ناهنجاری رشد استخوان (دیسپلازی اسکلتی یا skeletal dysplasia) است که تقریباً در 1 در 20000 تا 30000 تولد زنده رخ می‌دهد. این اختلال ژنتیکی با سر غیر معمول بزرگ (ماکروسفالی یا macrocephaly)، بازوهای کوتاه (کوتوله ریزوملیک یا rhizomelic dwarfism)، انقباضات خم شدن آرنج، دست‌های سه گانه (trident hands)، خم شدن پاها و قد کوتاه (ارتفاع بالغین تقریباً 4 فوت) مشخص می‌شود.
آکندروپلازی معمولاً باعث اختلال یا نقص در توانایی‌های ذهنی نمی‌شود. اگر استخوان‌هایی که به سر و گردن می‌پیوندند، ساقه مغز یا نخاع فوقانی را فشرده نکنند (فشرده شدن اتصال کرانیوسرویکال یا craniocervical junction compression)، امید به زندگی تقریباً طبیعی است.

آکندروپلازی ناشی از تغییر (نوعی بیماری زا) در ژن گیرنده فاکتور رشد فیبروبلاست 3 (growth factor receptor 3 یا FGFR3) است که تنظیم کننده رشد استخوان در صفحات رشد غضروف است. ویژگی‌های بالینی ناشی از کاهش رشد استخوان‌هایی است که از طریق غضروف رشد می‌کنند. آکندروپلازی به دلیل تغییر خود به خود در ژن FGFR3 تقریباً در 80 درصد بیماران رخ می‌دهد. در 20 درصد باقی مانده از والدین به ارث می‌رسد.

مترادف‌ها

• ACH
• کوتولگی آکندروپلاستیک (achondroplastic dwarfism)
• کوتوله (dwarf)، آکندروپلاستیک (achondroplastic)

علائم آکندروپلازی چیست؟

افراد مبتلا به طور کلی سطح هوش طبیعی دارند؛ علائم آنها جسمی است نه روانی.

در هنگام تولد، کودک مبتلا به این بیماری احتمالاً دارای موارد زیر خواهد بود:

• قد کوتاهی که از نظر سن و جنس به طور قابل توجهی کمتر از حد متوسط ​​است
• کوتاهی دست ها و پاها، به خصوص بالای بازوها و ران ها در مقایسه با قد بدن
• انگشتان کوتاهی که در آن انگشت حلقه و وسط نیز ممکن است از یکدیگر دور باشند
• سر نامتناسب نسبت به بدن
• پیشانی غیر طبیعی بزرگ و برجسته

مشکلات سلامتی یک نوزاد ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• کاهش قدرت عضلات، که می تواند باعث تاخیر در راه رفتن و سایر مهارت های حرکتی شود
• آپنه، که شامل دوره های کوتاه تنفس کند یا توقف تنفس است
• هیدروسفالی یا (تجمع مایع در مغز)
• تنگی نخاع، که باریک شدن کانال نخاعی است

کودکان و بزرگسالان مبتلا به آکندروپلازی ممکن است موارد زیر را تجربه کنند:

• در خم کردن آرنج خود مشکل داشته باشند
•  چاقی
• عفونت های مکرر گوش به دلیل مجرای باریک گوش
• پاهای خمیده
• انحنای غیر طبیعی ستون فقرات به نام کیفوز (kyphosis) یا لوردوز (lordosis)
• تنگی کانال نخاعی شدید

علل

آکندروپلازی توسط یک تغییر خاص (نوع بیماری زا) در ژن FGFR3 ایجاد می‌شود. حدود 98 درصد موارد ناشی از همان تغییر DNA در این ژن است.

برای اکثر بیماران (حدود 80 درصد)، هیچ سابقه خانوادگی آشکاری از این بیماری وجود ندارد. تصور می‌شود که افزایش سن پدر (سن بالای پدر) یکی از عوامل موثر در موارد آکندروپلازی پراکنده باشد.

در موارد کمتر رایج، آکندروپلازی از والدین به ارث می‌رسد و از الگوی اتوزومال غالب پیروی می‌کند. اختلالات ژنتیکی غالب زمانی رخ می‌دهد که تنها یک نسخه از یک ژن جهش یافته برای ایجاد بیماری ضروری باشد. ژن جهش یافته می‌تواند از هر یک از والدین به ارث برسد یا می‌تواند نتیجه یک ژن تغییر یافته در فرد مبتلا باشد. خطر انتقال ژن جهش یافته از والدین مبتلا به کودک برای هر بارداری 50 درصد است. این خطر برای مردان و زنان یکسان است.

جمعیت‌های آسیب دیده

به نظر می‌رسد آکندروپلازی مردان و زنان را به تعداد مساوی تحت تأثیر قرار می‌دهد. این اختلال در جنین در حال رشد شروع می‌شود و شایع ترین شکل دیسپلازی اسکلتی است که باعث کوتولگی می‌شود. فراوانی تخمین زده شده آکندروپلازی از حدود یک در 20000 تا یک در 30000 تولد زنده متغیر است.

اختلالات با علائم مشابه

علائم اختلالات زیر ممکن است مشابه علائم آکندروپلازی باشد. مقایسه ممکن است برای تشخیص افتراقی مفید باشد:

هیپوکروندروپلازی (Hypochrondroplasia) یک اختلال ژنتیکی است که با قد کوچک و دست‌ها و پاهای به طور نامتناسب کوتاه مشخص می‌شود (یعنی کوتولگی اندام کوتاه یا short-limbed dwarfism). کوتاهی قد اغلب تا اوایل تا اواسط کودکی یا در برخی افراد تا اواخر بزرگسالی تشخیص داده نمی‌شود. افراد مبتلا همچنین ممکن است در اوایل کودکی دچار خمیدگی پاها شوند که اغلب با افزایش سن بهبود می‌یابد.

ناهنجاری‌های اضافی ممکن است وجود داشته باشد، مانند سر غیر معمول بزرگ (ماکروسفالی)، پیشانی نسبتاً برجسته، گسترش محدود و چرخش آرنج‌ها و یا سایر ویژگی‌های فیزیکی. در حدود 10 درصد از بیماران، تاخیرهای شناختی خفیف ممکن است وجود داشته باشد. هیپوکندروپلازی می‌تواند به صورت پراکنده و بدون سابقه فامیلی آشکار رخ دهد. در موارد دیگر، این بیماری به دنبال توارث اتوزومال غالب است. هیپوکندروپلازی و آکندروپلازی ممکن است ناشی از انواع مختلف ژن FGFR3 باشد.

اختلالات اضافی ممکن است با قد کوچک و دست‌ها و پاهای یه طور نامتناسب کوتاه (کوتولگی اندام کوتاه)، بزرگ شدن غیر طبیعی سر (ماکروسفالی)، ناهنجاری‌های اضافی در ناحیه جمجمه و صورت (craniofacial) و یا علائم و یافته‌های مشابه موارد دیگر  که با آکندروپلازی مرتبط هستند، مشخص شوند.. آکندروپلازی را می‌توان از سایر اشکال کوتولگی اندام کوتاه از طریق معاینه بالینی کامل، مطالعات اشعه ایکس یا آزمایشات مولکولی متمایز کرد.

تشخیص

ویژگی‌های بالینی و رادیولوژیک آکندروپلازی به خوبی مشخص می‌شود. بیماران با یافته‌های معمولی معمولاً برای تأیید تشخیص نیازی به آزمایش ژنتیک مولکولی ندارند. با این حال، از آن جایی که داروهایی برای درمان رشد کودکان مبتلا به آکندروپلازی در حال حاضر در دسترس هستند، تأیید مولکولی تشخیص اغلب مورد نظر است.

هنگامی که ویژگی‌های بالینی مشکوک به آکندروپلازی در یک نوزاد تازه متولد شده ایجاد می‌کند، می‌توان از اشعه ایکس برای کمک به تایید تشخیص استفاده کرد. در صورت عدم قطعیت، شناسایی نوع ژنتیکی ژن FGFR3 با آزمایش ژنتیک مولکولی می‌تواند برای ایجاد تشخیص مورد استفاده قرار گیرد. در زیر فهرستی اقتباس شده از Legare (2023) آمده است که علائم بالینی را ارائه می‌دهد که ممکن است در تشخیص آکندروپلازی استفاده شود:

• قد کوتاه نامتناسب
• ماکروسفالی با بوسینگ پیشانی
• جابجایی قسمت میانی صورت به سمت عقب و پل بینی فرورفته
• کوتاه شدن بازوها با چین‌های پوستی اضافی روی اندام‌ها
• محدودیت طول آرنج
• کوتاه شدن انگشتان دست و پا (براکیداکتیلی یا brachydactyly)
• پیکربندی سه گانه دست‌ها (Trident configuration of the hands)
• پاهای خمیده
• انحنای بیش از حد به سمت داخل ستون فقرات (لوردوز کمری یا lumbar lordosis)
• سستی مفاصل

روش‌های درمانی

درمان به طور کلی برای علائم حمایتی است. با این حال، داروهای جدیدی که رشد استخوان اندوکندرا (endochondral bone) را تغییر می‌دهند در حال توسعه هستند و یکی از آن‌ها توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده (Food and Drug Administration یا FDA) تایید شده است. افزایش رشد استخوان ممکن است به درمان مشکلات پزشکی مرتبط با آکندروپلازی کمک کند.

Vosoritide، یک آنالوگ پپتید ناتریورتیک نوع C (CNP)، در سال 2021 برای افزایش قد در کودکان مبتلا به آکندروپلازی و اپی‌فیزهای باز از سن پنج سالگی تا بسته شدن صفحات رشد مورد تایید FDA قرار گرفت. مطالعات در گروه‌های سنی جوان‌تر، همچنان که مطالعاتی در مورد فواید پزشکی احتمالی دارو انجام می‌دهند، ادامه دارد.

سایر درمان‌های در دست توسعه شامل تزریق هفتگی CNP متصل به یک پیش دارو، مهار کننده‌های تیروزین کیناز برای آنتی‌بادی‌های FGFR1-3، FGFR3 و مهار کننده‌های تیروزین کیناز خاص برای FGFR3 است.

توصیه‌هایی برای مدیریت کودکان مبتلا به آکندروپلازی توسط کمیته ژنتیک آکادمی اطفال آمریکا ارائه شده است که برای تکمیل دستورالعمل‌ها برای کودکان با قد متوسط طراحی شده است.

همان طور که در Legare (2023) بیان شد، توصیه‌هایی برای تظاهرات آکندروپلازی عبارتند از:

• هیدروسفالی (Hydrocephalus): در صورت بروز علائم یا نشانه‌های افزایش فشار داخل جمجمه (تسریع رشد سر، برآمدگی فونتانل، تغییرات بینایی، سردرد)، ارجاع به جراح مغز و اعصاب ضروری است. توموگرافی کامپیوتری (Computerized tomography یا CT) یا تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (magnetic resonance imaging یا MRI) مغز در دوران نوزادی ممکن است برای تعیین وجود هیدروسفالی انجام شود.
• انقباض محل اتصال کرانیوسرویکال (Craniocervical junction constriction): پیش بینی کننده نیاز به رفع فشار ساب اکسیپیتال (suboccipital decompression) نیاز به ارزیابی توسط یک متخصص پزشکی دارد. نشان دادن فشرده سازی علامت دار نیاز به ارجاع فوری به جراح مغز و اعصاب دارد.
• آپنه انسدادی خواب (Obstructive sleep apnea): با کاهش وزن، جراحی برای برداشتن لوزه‌ها و آدنوئیدها (آدنوتونسیلکتومی یا adenotonsillectomy)، فشار مثبت راه هوایی و به ندرت جراحی برای ایجاد سوراخ در گردن (تراکئوستومی یا tracheostomy) قابل درمان است.
• اختلال عملکرد گوش میانی: برای مدیریت عفونت‌های مکرر گوش میانی و جلوگیری از کاهش شنوایی احتمالی، ممکن است به لوله‌های گوش تا سن هفت یا هشت سالگی نیاز باشد.
• کوتاهی قد: مطالعات روی استفاده از هورمون رشد تسریع اولیه رشد را نشان داده است اما با گذشت زمان اثر کاهشی و سود ماندگار کمی دارد.
• چاقی: اقدامات برای جلوگیری از چاقی باید از اوایل کودکی آغاز شود. شبکه‌های استاندارد وزن به قد مخصوص آکندروپلازی باید برای نظارت بر پیشرفت استفاده شود.
• ناهنجاری واروس (Varus deformity): خم شدن علامت دار پاها (ناهنجاری واروس) مستلزم ارجاع به ارتوپد است. با این حال، تعظیم بدون علامت معمولاً اصلاح جراحی را تضمین نمی‌کند.
• ناهنجاری‌های ستون فقرات: اقدامات پیشگیرانه از جمله ممنوعیت نشستن بدون پشتوانه در 18-12 ماه اول زندگی، خطر ایجاد انحنای معکوس ثابت در میانه ستون فقرات (کیفوز یا kyphosis) را کاهش می‌دهد. در صورت عدم موفقیت اقدامات پیشگیرانه، بسته به درجه شدت چنین بدشکلی، بریس (Bracing) یا جراحی ممکن است ضروری باشد.
• تنگی کانال نخاعی (Spinal stenosis): در صورت بروز علائم یا نشانه‌های تنگی نخاعی، ارجاع فوری جراحی مناسب است.
• ایمن سازی: همه واکسیناسیون‌های روتین ضروری هستند.
• نیازهای تطبیقی: اصلاحات محیطی خانه و مدرسه ممکن است برای تطبیق با قد کوتاه ضروری باشد.
• اجتماعی شدن: بیماران مبتلا به آکندروپلازی ممکن است در اجتماعی شدن و سازگاری با مدرسه با مشکلاتی مواجه شوند. گروه‌های حمایتی (مانند Little People of America) می‌توانند از طریق حمایت همسالان، الگوهای شخصی و برنامه‌های آگاهی اجتماعی به خانواده‌ها در این مسائل کمک کنند.

همچنین بخوانید:

• در بخش ویکی‌ژن درباره انواع بیماری ها مطالعه کنید

منبع

مترجم: فاطمه فریادرس