بررسی اجمالی بیماری کمبود ACTH
کمبود ACTH در نتیجه کاهش یا عدم تولید هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (adrenocorticotropic hormone یا ACTH) توسط غده هیپوفیز ایجاد می‌شود. کاهش غلظت ACTH در خون منجر به کاهش ترشح هورمون‌های آدرنال و در نتیجه نارسایی آدرنال (هیپوآدرنالیسم یا hypoadrenalism) می‌شود. نارسایی آدرنال منجر به کاهش وزن، بی اشتهایی (anorexia)، ضعف، حالت تهوع، استفراغ و فشار خون پایین (افت فشار خون یا hypotension) می‌شود. از آن جایی که این علائم بسیار عمومی هستند، گاهی اوقات تشخیص به تأخیر می‌افتد یا به طور کامل از دست می‌رود. به همین دلیل، برخی از پزشکان بر این باورند که این اختلال شایع‌تر از آن چیزی است که قبلا تصور می‌شد.
مترادف‌ها
- کمبود هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (adrenocorticotropic hormone deficiency)
علائم و نشانه‌ها
کمبود ACTH می‌تواند مادرزادی یا اکتسابی باشد و تظاهرات آن از نظر بالینی از کمبود گلوکوکورتیکوئید (glucocorticoid deficiency) قابل تشخیص نیست. علائم شامل کاهش وزن، بی اشتهایی (anorexia)، ضعف عضلانی، تهوع و استفراغ و فشار خون پایین (افت فشار خون یا hypotension) است.
سطوح پایین قند خون و هیپوناترمی رقیق کننده یا dilutional hyponatremia (سطح پایین سدیم خون) ممکن است رخ دهد. با این حال، سطح پتاسیم خون معمولاً طبیعی است زیرا بیماران مبتلا به دلیل سیستم سالم رنین-آنژیوتانسین-آلدوسترون (renin-angiotensin-aldosterone)، کمبود گلوکوکورتیکوئیدها و نه مینرالوکورتیکوئیدها (mineralocorticoids) دارند.
هورمون هیپوفیز ACTH ممکن است در آزمایش خون غیر قابل تشخیص باشد و سطح هورمون کورتیزول آدرنال به طور غیر طبیعی پایین است. غلظت 17-هیدروکسی کورتیکواستروئیدها و 17-کتوستروئیدها که از قشر آدرنال تولید می‌شوند نیز به طور غیر طبیعی در ادرار کم است. برخی از هورمون‌های آدرنال که کاهش می‌یابند، پیش ساز هورمون‌های جنسی مردانه هستند و به عنوان «پیش آندروژن یا pre-androgens» نیز شناخته می‌شوند.
اگرچه مردان مبتلا به این اختلال معمولاً دارای الگوی موهای طبیعی هستند، زنان ممکن است موهای ناحیه تناسلی و زیر بغل (axillary) بسیار کمی داشته باشند. برخلاف بیماری آدیسون (Addison’s disease)، رنگدانه‌های پوست معمولاً طبیعی باقی می‌مانند. علائم عاطفی ممکن است از افسردگی تا روان پریشی متغیر باشد.
علل
علت(های) دقیق کمبود ACTH ناشناخته باقی مانده است. نقص در هیپوتالاموس مغز یا غده هیپوفیز ممکن است باعث کمبود شود. همچنین، یک شکل مادرزادی (در بدو تولد) کمبود ACTH وجود دارد که به جهش‌های ژن T-box 19 (TBX19) (همچنین به عنوان TPIT) در بازوی بلند کروموزوم یک (1q23-q24) و ژن هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین (corticotropin releasing hormone یا CRH) روی بازوی بلند کروموزوم هشت (8q13) ربط داده شده است. تصور می‌شود الگوی وراثتی اتوزومال مغلوب باشد.
کروموزوم‌هایی که در هسته سلول‌های انسانی وجود دارند، حامل اطلاعات ژنتیکی هر فرد هستند. سلول‌های بدن انسان به طور معمول دارای 46 کروموزوم هستند. جفت کروموزوم‌های انسانی از 1 تا 22 شماره گذاری می‌شوند و کروموزوم‌های جنسی X و Y مشخص می‌شوند. مردان دارای یک کروموزوم X و Y و ماده‌ها دارای دو کروموزوم X هستند. هر کروموزوم دارای یک بازوی کوتاه به نام “p” و یک بازوی بلند با نام “q” است.
کروموزوم‌ها بیشتر به نوارهای متعددی تقسیم می‌شوند که شماره گذاری می‌شوند. به عنوان مثال، کروموزوم 1q23-q24 به ناحیه ای در بازوی بلند کروموزوم 1 بین باندهای 23 و 24 اشاره دارد. کروموزوم 8q13 به طور مشابه به نوار شماره 13 در بازوی بلند کروموزوم 8 اشاره دارد. نوارهای شماره گذاری شده مکان هزار ژنی که در هر کروموزوم وجود دارد را مشخص می‌کند.
بیماری‌های ژنتیکی با ترکیب ژن‌های یک صفت خاص که روی کروموزوم‌های دریافتی از پدر و مادر قرار دارند، تعیین می‌شوند.
اختلالات ژنتیکی مغلوب زمانی اتفاق می‌افتد که یک فرد ژن غیر طبیعی یکسانی را برای یک صفت از هر یک از والدین به ارث می‌برد. اگر فردی یک ژن طبیعی و یک ژن برای بیماری دریافت کند، فرد ناقل بیماری خواهد بود اما معمولاً علائمی از خود نشان نخواهد داد.
خطر این که دو والدین ناقل هر دو ژن معیوب را منتقل کنند و در نتیجه فرزندی مبتلا داشته باشند با هر بارداری 25 درصد است. خطر داشتن فرزندی مانند والدین ناقل آن در هر بارداری 50 درصد است. شانس اینکه کودک از هر دو والدین ژن طبیعی دریافت کند و از نظر ژنتیکی برای آن صفت خاص طبیعی باشد، 25 درصد است. این خطر برای مردان و زنان یکسان است.
همه افراد حامل 4-5 ژن غیر طبیعی هستند. والدینی که از خویشاوندان نزدیک (فامیلی) هستند، شانس بیشتری نسبت به والدین غیر خویشاوند دارند که هر دو دارای ژن غیر طبیعی مشابهی باشند، که خطر بچه دار شدن با اختلال ژنتیکی مغلوب را افزایش می‌دهد.
اختلالات ژنتیکی غالب زمانی اتفاق می‌افتد که تنها یک نسخه از یک ژن غیر طبیعی برای ظهور بیماری لازم باشد. ژن غیر طبیعی می‌تواند از هر یک از والدین به ارث برسد یا می‌تواند نتیجه یک جهش جدید (تغییر ژن) در فرد مبتلا باشد. خطر انتقال ژن غیر طبیعی از والدین مبتلا به فرزندان 50 درصد برای هر بارداری بدون توجه به جنسیت فرزند حاصل است.
جمعیت‌های آسیب دیده
علائم کمبود ACTH اغلب در بزرگسالان رخ می‌دهد اما این اختلال ممکن است در دوران نوزادی نیز تشخیص داده شود. این اختلال مردان و زنان را به تعداد مساوی تحت تأثیر قرار می‌دهد.
اختلالات با علائم مشابه
علائم اختلالات زیر ممکن است مشابه علائم کمبود ACTH باشد. مقایسه ممکن است برای تشخیص افتراقی مفید باشد:
هیپرپلازی مادرزادی آدرنال (Congenital adrenal hyperplasia یا CAH) گروهی از اختلالات ناشی از سنتز معیوب هورمون‌های کورتیکواستروئیدی (corticosteroid hormones) غده فوق کلیوی است. غده فوق کلیوی بزرگ می‌شود. در اشکال خاصی از CAH، غده فوق کلیوی مقادیر بیش از حد هورمون‌های جنسی «مردانه» (پیش آندروژن) را در مردان و زنان تولید می‌کند. اندام تناسلی خارجی برخی از زنان مبتلا به این اختلال به درجات مختلف مردانه می‌شود. کمبود گلوکوکورتیکوئیدها به ویژه کورتیزول باعث بروز مشکلات متابولیکی مختلفی می‌شود. کمبود مینرالوکورتیکوئیدها، در درجه اول آلدوسترون (aldosterone)، باعث عدم تعادل نمک و آب می‌شود که ممکن است تهدید کننده زندگی باشد.
بیماری آدیسون یا Addison’s disease (نارسایی اولیه آدرنال) معمولاً در مراحل بعدی زندگی ایجاد می‌شود. با کاهش مزمن عملکرد قشر آدرنال مشخص می‌شود. کمبود گلوکوکورتیکوئیدها و مینرالوکورتیکوئیدها باعث ضعف، مقاومت کم در برابر استرس فیزیولوژیکی، ناهنجاری‌های متابولیک و نارسایی گردش خون می‌شود. بسیاری از بیماران آدیسون دارای سطوح کافی از این کورتیکواستروئیدها هستند تا در شرایط عادی عملکرد مناسبی داشته باشند. با این حال، حتی استرس فیزیولوژیک خفیف نیز می‌تواند یک بحران آدیسونی متشکل از فروپاشی گردش خون و در صورت عدم درمان، مرگ را تشدید کند. با جایگزینی هورمون‌های ضروری آدرنال، بیماران آدیسون می‌توانند زندگی عادی داشته باشند.
نارسایی ثانویه آدرنال ناشی از تولید یا ترشح ناکافی هورمون هیپوفیز ACTH است. ممکن است ناشی از درمان طولانی مدت کورتیکواستروئید باشد. تولید ACTH تا چند ماه پس از اتمام درمان به حالت عادی باز نمی‌گردد. تومورهای سیستم عصبی مرکزی که بر غده هیپوفیز تأثیر می‌گذارند، بیماری گرانولوماتوز (granulomatous disease) و مرگ (نکروز) غده هیپوفیز پس از بارداری (سندرم شیهان یا Sheehan’s syndrome) نیز ممکن است باعث نارسایی ثانویه آدرنال شوند.
تشخیص
در صورت مشکوک بودن به کمبود ACTH، نمونه خون برای آنالیز گرفته می‌شود، به ویژه برای بررسی سطح کورتیزول در خون. کورتیزول (Cortisol) نام یکی از هورمون‌هایی است که توسط بخش خارجی (قشر) غدد فوق کلیوی تولید می‌شود. اگر غلظت کورتیزول پایین باشد، معمولاً نشان دهنده غلظت پایین ACTH است. گاهی ممکن است آزمایش تحریک ACTH انجام شود.
روش‌های درمانی
درمان جایگزین هورمونی (Hormone replacement therapy) با کورتیزول درمان انتخابی برای این اختلال است. با چنین درمانی، بیماران می‌توانند زندگی عادی داشته باشند.
همچنین بخوانید:
- بیماری آدیسون (Addison’s Disease): علائم، علل، تشخیص و درمان
- سرطان آدرنال (Adrenal Cancer) یا غدد فوق کلیوی چیست؟
- بیماری گرانولوماتوز مزمن (CGD) چیست؟
مترجم: فاطمه فریادرس
