نگهداری و پرورش موش آزمایشگاهی

مقدمه‌ای بر نگهداری و پرورش موش آزمایشگاهی

موش‌های آزمایشگاهی که در اصل اهلی شده موش‌های قهوه‌ای وحشی یا نروژی (Rattus norvegicus) هستند، یکی از پرکاربردترین جوندگان در تحقیقات هستند. موش‌های آزمایشگاهی در حالی که معمولا رام هستند، بسیاری از رفتارهای اجداد وحشی خود را حفظ کرده‌اند و اگر فرصت داده شود، به آسانی آن‌ها را بروز می‌دهند.

رفتار

در طبیعت، موش‌ها حیواناتی اجتماعی هستند که در گروه‌های خانوادگی بزرگ زندگی می‌کنند. موش‌های نروژی شبکه گسترده‌ای از تونل‌ها را حفاری و در آن زندگی می‌کنند و موش‌های آزمایشگاهی وقتی بستر مناسبی برای آن‌ها فراهم شود، رفتار حفاری مشابهی از خود نشان می‌دهند. در طبیعت، چنین لانه‌هایی توسط یک نر برتر، چندین ماده و حیوانات جوان اشغال می‌شود.

در آزمایشگاه، موش‌های نر را می‌توان بدون پرخاشگری در یک گروه قرار داد، مشروط بر این‌که قبل از بلوغ با سازگار‌ترین گروه‌های نر که معمولاً از هم توله‌ها تشکیل شده‌اند، در کنار هم قرار گیرند. موش‌های ماده قبل از زایمان، خود را از بقیه گروه جدا می‌کنند و لانه می‌سازند. موش‌های ماده در هنگام شیر دادن به نوزادان خود می‌توانند رفتار پرخاشگرانه‌ای نسبت به سایر حیوانات و مراقبت‌کنندگان داشته باشند و باید قبل از زایمان در یک قفس شیردهی ایزوله شوند.

موش‌ها حیواناتی شبگرد هستند و به ویژه در اوایل عصر و درست قبل از طلوع آفتاب فعال هستند. آن‌ها از سنین جوانی به بازی کردن (مانند کشتی و تعقیب و گریز) می‌پردازند و این فعالیت‌ها برای ایجاد پیوندهای اجتماعی مهم هستند که موش‌های بالغ با جوریدن (Grooming، یعنی جستجوی بدن یکدیگر و کشتن انگل‌های خارجی مثل شپش و کنه) آن را تقویت می‌کنند.

این رفتارها کلید حفظ گروه‌های سازگار با یکدیگر هستند و نباید به اشتباه به عنوان پرخاشگری تعبیر شوند. موش‌ها همچنین دوره‌هایی از زمان خود را به جوریدن خودشان (Auto-grooming)، فعالیتی که معمولاً بخشی از یک روال معمول است (مثلاً پس از بیدار شدن یا غذا خوردن)، می‌گذرانند. موش‌ها همچنین در مواقعی که مضطرب یا تهدید می‌شوند، به‌عنوان یک فعالیت جایگزین، خودشان را می‌جورند، بنابراین دوره‌های طولانی یا نامنظم جوریدن خود ممکن است نشانه‌ای از استرس یا بیماری در یک حیوان باشد و باید مورد بررسی قرار گیرد.

موش‌ها عمدتاً از طریق بو کردن و لمس کردن با محیط خود در تعامل هستند. فرومون‌هایی (Pheromone) که از غدد بویایی آزاد می‌شوند و در ادرار و مدفوع آن‌ها وجود دارند برای انتقال اطلاعاتی مانند سلامتی، خویشاوندی، آمادگی برای تولید مثل و همچنین حالت‌های اضطراب یا پریشانی استفاده می‌شوند. هنگام تمیز کردن محفظه موش‌ها، باید مراقب بود که بوهای ناآشنا یا مربوط به همنوع پخش نشوند زیرا خطر ایجاد اضطراب یا پرخاشگری را دارند.

هنگام تمیز کردن محفظه موش‌هایی که در اواخر بارداری هستند و هفته اول پس از تولد باید احتیاط ویژه‌ای اعمال کرد. موش‌ها همچنین از طریق تولید صداهای اولتراسونیک با صداهای 22 کیلوهرتز که با حالت زنگ خطر یا پریشانی مرتبط است، ارتباط برقرار می‌کنند، در حالی که صداهای 50 کیلوهرتز، حالت احساسی مثبت را منعکس می‌کنند. بینایی آن‌ها نسبتا ضعیف است، با این حال آن‌ها به حرکت بسیار حساس هستند و در پاسخ به حرکات سریع یا ناگهانی دچار وحشت می‌شوند.

موش‌ها همه‌چیزخوار هستند و اگر به‌طور مناسب نگه‌داری شوند، به راحتی بیشتر غذاهای مطبوع به ذائقه را که به آن‌ها داده می‌شود، می‌خورند. موش‌های آزمایشگاهی پریشان یا مضطرب زمانی که در معرض غذاهای ناآشنا قرار می‌گیرند، محتاط هستند و نمونه‌های کوچکی از آن برمی‌دارند تا زمانی که آن را ایمن بدانند.

موش‌ها جوندگان بسیار باهوشی هستند که می‌توان آن‌ها را برای همکاری در نگه‌داری‌ها و پروسه‌ها آموزش داد که این امر تأثیر مثبتی هم بر حیوانات و هم بر روی نگه‌دارندگان دارد. تکنیک‌های آموزشی برای کاهش استرس جوندگان آزمایشگاهی در 2019 NC3Rs/IAT Animal Technicians’ Symposium توسط Marie Eriksson (RISE) ارائه شده است.

زیستگاه

حداقل اندازه محفظه برای موش‌ها در مؤسسات تحقیقاتی اروپایی به طور کامل در جدول 1.2 ضمیمه III دستورالعمل Directive 2010/63/EU آمده است. حداقل مساحت کف مجاز برای گروه موش‌های بالغ با وزن کمتر از 600 گرم، 800 سانتی‌متر مربع است که برای حیوانات بیش از 600 گرم به 1500 سانتی‌متر مربع افزایش می‌یابد.

حداقل ارتفاع مجاز برای محفظه موش 18 سانتی‌متر است (شکل 2). با این وجود، قفس‌های معمولی ممکن است منجر به خشکی مفاصل و فشار موضعی شوند، زیرا فضای کافی برای انجام رفتارهای طبیعی مانند کشیدن بدن و ایستادن را برای موش‌ها فراهم نمی‌کنند. غالباً موش‌ها برای کاهش تأثیر منفی قفس‌های معمولی بر وضعیت بدن خود، به انجام کشش جانبی می‌پردازند. بنابراین، محفظه‌های بلندتر (26 تا 30 سانتی‌متری) قویاً توصیه می‌شود تا به موش‌ها اجازه دهد تا دامنه کامل طبیعی حرکات خود را انجام دهند.

آزمایشگاه‌ها به طور فزاینده‌ای در حال استفاده از نوع جدیدی از قفس موش‌ها هستند که به نام Double Decker شناخته می‌شود، که در آن ارتفاع کل قفس 38 سانتی‌متر است و فضای بیشتری را جهت انجام رفتارهای طبیعی برای موش‌ها فراهم می‌کند (شکل 3).

مناسب بودن این قفس‌های دوطبقه همچنین با موفقیت در مطالعات تله‌متری (Telemetry) که در طول تاریخ بر روی حیواناتی که در محفظه‌های یک طبقه نگه‌داری می‌شدند، آزمایش شده است که این امر فرصت‌های جدیدی را برای افزایش رفاه حیوانات در طول مطالعات غربالگری ایمنی دارو باز می‌کند.

موش‌ها ترجیح زیادی نسبت به محفظه‌ها با کف‌های کامل از خود نشان می‌دهند و هنگامی که در قفس‌هایی با کف سیمی و بدون تجهیزات قرار می‌گیرند، علائم استرس و ناراحتی از خود بروز می‌دهند. این امر نشان می‌دهد که آن‌ها باید همیشه در محفظه‌هایی با کف کامل و پر قرار گیرند، مگر این‌که یک توجیه علمی قوی برای انجام ندادن این کار وجود داشته باشد.

موش‌های آزمایشگاهی اگرچه معمولاً نسبت به موش‌های خانگی تهاجمی‌تر هستند، اما خطر پرخاشگری بین این موش‌ها را می‌توان با ایجاد گروه‌هایی از حیوانات قبل از رسیدن به بلوغ و ایجاد فضای اضافی یا فضای ایزوله برای مادران و نوزادانشان به حداقل رساند. تمیز کردن قفس می‌تواند تأثیر مخربی روی گروه‌های موش‌ها داشته باشد، نه تنها به این دلیل که معمولاً در طول روز، زمانی که این حیوانات معمولاً می‌خوابند، انجام می‌شود بلکه به دلیل قرار دادن آن‌ها در یک محیط جدید که منجر به تغییر ارتباط فرومونی می‌شود.

رفتار موش‌ها تقریباً یک ساعت پس از تمیز کردن تحت تأثیر قرار می‌گیرد و گزارش‌هایی در مورد پرخاشگری و حتی هم نوع خواری در مورد موش‌های نزدیک به پارتیشن یا پرخاشگری نسبت به توله‌های تازه متولد شده، ارائه شده است. باید مراقب بود که پروتکل تمیز کردن محفظه‌های موش با نیاز آن‌ها به حفظ یک محیط سازگار و کنترل شده بالانس شود.

روشنایی

موش‌ها معمولاً در اتاق‌هایی با نور مصنوعی با چرخه نور/تاریکی ۱۲ ساعته نگه‌داری می‌شوند. به عنوان یک گونه شب‌زی، قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض نور شدید می‌تواند اثرات مخربی بر شبکیه چشم موش‌ها، به‌ویژه گونه‌های آلبینو (Albino) داشته باشد. به همین دلیل، توصیه می‌شود که سطح نور داخل محفظه از 50 لاکس (Lux، واحد سنجش نور برابر با یک لومن در متر مربع) تجاوز نکند و قفسه‌ها در حالت ایده‌آل باید دارای رویه‌های سایه‌دار باشند تا خطر آسیب به شبکیه را کاهش دهند.

درجه حرارت

دستورالعمل‌های بریتانیا توصیه می‌کند که موش‎های نگه‌داری شده به صورت گروهی باید محدوده دمایی بین 20 تا 24 درجه سانتی‌گراد برای آن‌ها تامین شود. قفس‌ها باید دارای مواد لانه‌سازی مناسبی باشند تا به موش‌ها اجازه دهد تا ریز اقلیم (Microclimate) خود را تنظیم کنند. علاوه بر این به آن‌ها اجازه می‌دهد رفتارهای لانه‌سازی طبیعی خود را انجام دهند.

خلاصه‌ای از ویژگی‌های کلیدی مکان نگه‌داری

محفظه‌های موش باید:

1. به اندازه کافی بزرگ باشد تا فضای کافی برای تمرین و انجام رفتار اجتماعی عادی را فراهم کند.
2. با حداقل ارتفاع 18 سانتی‌متری و ترجیحاً 26 تا 30 سانتی‌متری یا بیشتر طراحی شود.
3. تهویه خوبی داشته باشد.
4. برای رعایت بهداشت، راحتی و اجازه دادن به انجام رفتار طبیعی کاوش و حفاری، باید دارای کف‌های کامل پوشیده شده با عمقی کافی از یک بستر مناسب (مانند خرده‌های چوب آسپن (Aspen) بدون خاک اره، مگازورب (Megazorb) یا آلفا-دری (Alpha-Dri)) باشد.
5. دارای نواحی سرپناهی برای استراحت، ایمن و مدیریت تعاملات اجتماعی باشد.
6. نور ملایم داشته باشد و تحت یک چرخه تاریک روشن قرار بگیرد.
7. در محدوده دمایی 20 تا 24 درجه سانتی‌گراد نگه‌داری شود.

غنی‌سازی محیطی (Environmental enrichment)

محفظه‌های موش‌ها باید به گونه‌ای طراحی و نگه‌داری شوند که نیازها و رفتارهای اصلی آن‌ها را در طبیعت (مانند تماس اجتماعی، پنهان شدن، کاوش کردن، بالا رفتن، جستجوی غذا، جویدن و استراحت) برآورده کند. برای آن‌ها باید بستری برای استراحت و روپوشی با یک عمق فراهم شود که به آن‌ها اجازه دهد حفاری کرده و به جستجوی غذا بپردازند.

مطالعات نشان داده‌اند که اندازه و قابلیت دستکاری، تعیین کننده‌های مهمی در ترجیحات موش‌ها نسبت به بستر هستند، به طوری که این جانوران بسترهای چوبی با اندازه ذرات بزرگ‌تر مانند خرده‌های چوب آسپن بدون خاک اره یا مگازورب را ترجیح می‌دهند. موش‌های ماده نزدیک به پارتیشن به دنبال لانه می‌گردند و لانه می‌سازند و باید مواد لانه‌سازی مناسبی مانند نوارهای کاغذی در اختیار آن‌ها قرار گیرد.

موش‌های نر و ماده بی تجربه نیز به‌طور ناخودآگاه اگر مواد لانه‌سازی مناسب برای آن‌ها فراهم شود، لانه می‌سازند. نشان داده شده است که استفاده از مواد لانه‌سازی در قفس موش‌ها بر فیزیولوژی و روان آن‌ها تأثیر مثبت دارد و باید به عنوان یک عامل غنی‌سازی محیطی در هر محفظه موش در نظر گرفته شود.

بسته به مناسب بودن منابع، موش‌ها داشتن پناهگاه را بر سایر غنی‌سازی‌های محیطی مانند مواد لانه‌سازی ترجیح می‌دهند، اگرچه با دادن حق انتخاب به موش‌ها، آن‌ها هر دو را انتخاب می‌کنند. به این ترتیب، یک سرپناه کوچک یا یک جعبه باید در هر قفس گنجانده شود. موش‌ها پناهگاه‌هایی با یک ورودی را نسبت به تونل‌های باز و نوارهای بلند مواد لانه‌سازی را نسبت به نوارهای کوتاه ترجیح می‌دهند.

اگر جعبه لانه ارائه شده مناسب نباشد، آن‌ها فقط از تجهیزات لانه‌سازی استفاده می‌کنند و بالعکس. اگر فضا اجازه می‌دهد، یک ننو (Hammock) نیز باید در قفس گنجانده شود، با این وجود نباید جایگزین جعبه لانه شود مگر این‌که کاملاً محصور باشد و به موش‌ها اجازه دهد هنگام خواب نسبت به نور از خود محافظت کنند.

مانند بسیاری از جوندگان، دندان‌های جلویی موش‌ها در طول زندگی به رشد خود ادامه می‌دهند. از این رو تهیه اقلام سفت برای جویدن جهت جلوگیری از رشد بیش از حد این دندان‌ها ضروری است. یک رژیم از غذای سخت فشرده شده باید به عنوان حداقل نیاز جهت حفظ طول دندان در نظر گرفته شود، در حالی که گنجاندن قطعات چوبی یا چوب جویدنی (Chew stick) نیز باید در نظر گرفته شود.

توجه داشته باشید که موش‌ها ممکن است ترجیحات شخصی خود را در مورد آن چیزی که می‌جوند، از خود نشان دهند. اگر خطری از نظر تأثیرگذاری بر نتایج مطالعه در حال انجام بر روی این حیوانات نداشته باشد، باید غنی‌سازی‌های تغذیه‌ای اضافی، مانند مکمل‌سازی با بافت‌های غذایی مختلف در نظر گرفته شود.

موش‌ها حیواناتی اجتماعی هستند که ارتباط با موش‌های دیگر بیش از یک قفس بزرگ یا غنی شده برای آن‌ها ارزش دارد. حذف یک موش از یک گروه اجتماعی باثبات باعث می‌شود بقیه موش‌های آن قفس علائم استرس را از خود نشان دهند. موش‌ها نباید به تنهایی و بدون توجیه علمی خاص یا موارد خاص مرتبط با رفاه این حیوانات نگه‌داری شوند.

در صورت لزوم، دوره ایزوله کردن این موش‌ها باید به حداقل برسد. موش‌ها از این که بتوانند در مورد محیط خود انتخاب کنند، سود می‌برند. شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد قفس‌های شیردهی که دارای اتاقکی نزدیک به سقف هستند، به آن‌ها این امکان را می‌دهد که زمانی را دور از توله‌هایشان بگذرانند.

تعاملات مثبت انسانی نیز یک منبع غنی‌سازی حرکتی برای موش‌ها است. اگر در سنین جوانی سازگار شوند، به سرعت پذیرای لمس شدن خواهند شد (شکل 4).

نشان داده شده است که غلغلک دادن یا بازیگوشی (شکل 5) به جای لمس کردن موش‌های جوان، در مقایسه با عدم دست زدن، ترسی که این حیوانات نسبت به انسان از خود نشان می‌دهند را کاهش می‌دهد. این کار همچنین می‌تواند نشان دادن بیزاری موش‌ها نسبت به روش‌های علمی مانند تزریق داخل صفاقی (Intraperitoneal injection) را کاهش دهد.

یک برنامه سازگار کردن و دست زدن باید جزء استاندارد یک نقشه راه غنی‌سازی محیطی برای موش‌ها در نظر گرفته شود، به ویژه برای آن دسته از حیواناتی که برای رویه‌های علمی مورد استفاده قرار می‌گیرند. اطلاعات و منابع بیشتر را می‌توانید در پیج زیر که با همکاری دکتر Megan LaFollette و آزمایشگاه Gaskill در دانشگاه پوردو تهیه شده است، بیابید:

rat tickling pages

نواحی بازی و ورزش را می‌توان برای بهبود رفاه موش‌ها و همچنین بهبود سلامت فیزیولوژیکی و روانی آن‌ها استفاده کرد. محفظه ‌بازی برای موش‌ها (شکل 6) را می‌توان با استفاده مجدد و تغییر کاربری تجهیزات موجود در قفس این حیوانات (مانند قفس‌های خرگوش اصلاح‌شده) به راحتی ایجاد کرد و با سینی‌های آب، نردبان‌ها، طناب‌ها، تونل‌ها، بستر و خوراکی‌های پراکنده در سراسر آن غنی‌سازی نمود.

به موش‌ها می‌توان به طور منظم یا متناوب از چند دقیقه تا چند ساعت در روز به این پارک‌های غنی‌شده دسترسی داد، جایی که آن‌ها می‌توانند تعامل کنند، ورزش کنند و رفتارهای طبیعی خود را که به راحتی در قفس‌های معمولی قابل اجرا نیست (مانند جستجوی غذا، بالا رفتن. ، و حفاری) انجام دهند. موش‌ها معمولاً کاوشگر و پذیرای چیزهای تازه هستند. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد مزایای محفظه ‌بازی و توصیه‌های عملی در مورد چگونگی راه‌اندازی آن برای موش‌ها، به لینک زیر مراجعه کنید:

rat playpen resource

خلاصه گزینه‌های غنی‌سازی محیطی

1. موش‌ها باید به صورت اجتماعی در گروه‌های تک جنسیتی یا در جفت‌ها یا سه‌گانه‌های مولد با ثبات نگه‌داری شوند.
2. موش‌ها برای جلوگیری از رشد بیش از حد دندان‌ها به اشیایی جهت جویدن نیاز دارند (مانند قطعات چوبی نرم، گلوله‌های سفت، لوله‌های مقوایی).
3. برای موش‌ها باید از سنین جوانی، تجهیزات لانه‌سازی (مانند نوارهای کاغذی، لانه‌های خزدار، آشیانه) تهیه شود تا بروز رفتار لانه‌سازی را امکان‌پذیر کند.
4. باید در نظر داشته باشید که برای موش‌ها دسترسی به محفظه‌های بازی را فراهم کنید تا بتوانند ورزش کنند و با هم تعامل نمایند.
5. حداقل یک سرپناه (به عنوان مثال لوله مقوایی یا خانه پلاستیکی) باید برای تشویق به کاوش و ایجاد پناهگاه فراهم شود.
6. یک برنامه ایجاد سازگاری و دست زدن باعث بهبود رابطه موش-نگه‌داری کننده و کاهش فشار رویه‌های علمی می‌شود.

همچنین بخوانید:

منبع

مترجم: صادق حسینی‌کیا