سوء تغذیه به این معنی است که بدن شما به اندازه کافی مواد مغذی مورد نیاز خود را دریافت نمی‌کند. ممکن است کمبود کالری، کربوهیدرات، پروتئین، چربی، ویتامین و یا مواد معدنی داشته باشید.

اگر در هر یک از این موارد کمبود دارید، ممکن است علائمی مانند کاهش وزن، ابتلا به عفونت‌ها، کمبود انرژی، اختلال در ترمیم زخم و موارد دیگر را تجربه کنید. چندین علت بالقوه برای سوء تغذیه وجود دارد، از جمله رژیم غذایی نامناسب یا نامتعادل، مشکلات دستگاه گوارش (GI) و شرایط پزشکی مانند بیماری کلیوی.

پزشک معالج شما ممکن است آزمایش‌های تشخیصی را برای تعیین داشتن سوء تغذیه و اینکه چرا شما دچار سوء تغذیه هستید تجویز کند. ممکن است به شما توصیه شود که مکمل‌های غذایی بخورید یا بنوشید؛ و اگر نمی‌توانید بخورید یا بیاشامید، ممکن است به تزریق داخل وریدی (IV) و یا استفاده از لوله تغذیه برای تکمیل تغذیه خود نیاز داشته باشید.

علائم

علائم سوء تغذیه می‌تواند از خفیف تا بسیار شدید متفاوت باشد. شما می‌توانید اثرات تدریجی را تجربه کنید که با گذشت زمان بدتر می‌شود، به خصوص اگر به دلیل یک مشکل مزمن مانند نارسایی قلبی یا اعتیاد به الکل دچار سوء تغذیه شده‌اید.

اگر سوء تغذیه شما ناشی از یک بیماری به سرعت پیشرونده، مانند پانکراتیت حاد باشد، می‌توانید عواقب سوء تغذیه را همراه با علائم بیماری زمینه‌ای خود تجربه کنید.

علائم رایج سوء تغذیه عبارتند از:

• خستگی
• بدخلقی، افسردگی، تحریک پذیری
• سرگیجه
• کاهش وزن
• کاهش توان و قدرت عضلانی
• سیستم ایمنی ضعیف (عفونت‌های مکرر)
• اختلال در تمرکز
• اختلال یا توقف چرخه قاعدگی
• کندی در سرعت ترمیم زخم
• خونریزی طولانی مدت از زخم‌ها
• گلوسیت (التهاب زبان) و یا استوماتیت (التهاب دهان)
• یبوست و یا اسهال
• غش کردن
• موهای شکننده یا ریزش مو
• شکستگی استخوان

ممکن است حتی با وزن طبیعی دچار سوءتغذیه شوید یا حتی اضافه وزن داشته باشید ولی کمبود مواد مغذی داشته باشید.

کودکان و سوء تغذیه

سوء‌ تغذیه می‌تواند بر رشد و تکامل کودکان تأثیر بگذارد و به طور بالقوه باعث مشکلات غیرقابل جبران شود. کودکانی که دچار سوء تغذیه هستند ممکن است قدشان به میزان قابل توجهی رشد نکند. آن‌ها همچنین ممکن است موهای نازک، جوش‌های پوستی، پوست لک‌دار، استخوان‌های شکننده، مشکلات یادگیری، مشکلات شخصیتی و یا مشکلات خلقی داشته باشند.

کودکانی که سوء تغذیه دارند ممکن است مستعد عوارض جدی باشند که میتواند سال‌ها بعد ایجاد شود، مشکلاتی مانند نارسایی قلبی، آسم، آلرژی، بیماری مزمن تنفسی، بیماری گوارشی، دیابت و نارسایی کلیه.

 

بسته به علت سوء تغذیه، می‌توانید علائم دیگری را نیز تجربه کنید. به‌عنوان مثال، مشکلات گوارشی که منجر به سوء تغذیه می‌شود می‌تواند باعث اسهال نیز شود. کم خونی که سطح آهن بدن شما را پایین می‌آورد می‌تواند منجر به تاکی کاردی (ضربان قلب سریع) شود.

 

اگر عوارض سوء تغذیه یا علائم مرتبط با آن را تجربه کردید، حتما با پزشک خود صحبت کنید.

علل سوء تغذیه

اکثر افراد وقتی به سوء تغذیه فکر می‌کنند، بلافاصله ذهنشان به کمبود غذا می‌رود. این فقط یک علت بالقوه است. اگر رژیم غذایی ناسالم داشته باشید یا مشکلات سلامتی خاصی داشته باشید که غذا خوردن را برای شما دشوار می‌کند یا بر توانایی بدن شما برای بهره‌مندی کامل از غذاهایی که می‌خورید تأثیر گذارد، سوء تغذیه می تواند رخ دهد.

رژیم غذایی

آنچه می‌خورید ممکن است در ظاهر به انتخاب خودتان باشد، اما ممکن است به دلیل دسترسی به غذاهای سالم، مشکلات مالی، محدودیت‌های شخصی یا سایر نگرانی‌ها باشد. به‌عنوان مثال، غذاهای فرآوری‌شده و فست‌فودها منابع خوبی برای تغذیه نیستند. درحالیکه سریع و ارزان هستند، اما تبدیل آن‌ها به جزء اصلی و بزرگ از رژیم غذایی کلی شما می‌تواند منجر به آن شود که مواد مغذی مهمی را از دست بدهید.

رژیم غذایی نیز ممکن است تحت تأثیر مشکلات سلامتی و جسمی شما باشد. به‌عنوان مثال، اگر یبوست مزمن، اضطراب، هیپراسمی (حس بویایی تقویت شده، رایج در دوران بارداری) دارید یا در حال شیمی‌درمانی هستید، ممکن است حالت تهوع شدیدی را تجربه کنید که باعث می‌شود از غذاهای خاصی دوری کنید، استفراغ کنید و یا به‌طور کامل از خوردن خودداری کنید.

سایر شرایط پزشکی مثل مشکلات عصبی عضلانی که بر جویدن و بلعیدن اثر می‌گذارد، در خوردن اختلال ایجاد می‌کند. این مشکل می‌تواند پس از سکته مغزی یا به دلیل بیماری مانند اسکلروز جانبی آمیوتروفیک (ALS) اتفاق بیفتد، و بلع راحت را محدود می‌کند.

اختلالاتی مانند بی‌اشتهایی عصبی یا پرخوری عصبی ناشی از اضطراب پاتولوژیک مربوط به وزن افراد است. دریافت کالری بسیار کم به دلیل این اختلالات منجر به سوء تغذیه می‌شود.

نتیجه کمبود مواد مغذی این است که شما کالری کمی دریافت می‌کنید و همچنین ممکن است به طور نامتناسبی کمبود برخی ویتامین‌ها، مواد معدنی و پروتئین‌ها را داشته باشید.

سوء جذب

یکی از شرایط‌های گوارشی جذب ناکارآمد مواد مغذی می‌باشد. حتی اگر به اندازه کافی غذای سالم بخورید، ممکن است بدن شما نتواند از آن به درستی استفاده کند.

این می‌تواند با شرایطی مانند:

• اسهال (عفونی حاد یا مزمن)
• بیماری التهابی روده (IBD)
• سندرم روده تحریک پذیر (IBS)
• بیماری سلیاک
• لوپوس اریتماتوز سیستمیک (SLE)
• نارسایی کبد

باشد.

همچنین اگر به دلیل بیماری یا کاهش وزن، جراحی روده یا معده انجام داده‌اید، ممکن است مواد مغذی کمتری را از غذایی که می‌خورید جذب کنید.

افزایش نیازهای غذایی

بیشتر بیماری‌ها انرژی بدن شما را مصرف می‌کنند. با این شرایط، سطح مواد مغذی نیز ممکن است کاهش یابد. بارداری به کالری و مواد مغذی اضافی نیاز دارد و کمبود مواد مغذی می‌تواند عواقبی برای مادر و نوزاد داشته باشد.

برخی از شرایط، مانند بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) یا سرطان، متابولیسم شما را تغییر می‌دهند زیرا بدن شما برای مقابله با این بیماری سخت کار می‌کند.

یک عفونت شدید، دوران بهبودی پس از جراحی نیز می‌تواند باعث شود بدن شما کالری زیادی را در حین بهبودی مصرف کند. شما ممکن است متوجه کاهش وزن قابل توجهی شوید که هفته‌ها یا حتی ماه‌ها پس از پروسه‌ی درمانی خاصی طول می‌کشد.

بیشتر اوقات، در طول و پس از بهبودی از یک بیماری کوتاه، احساس گرسنگی بیشتری خواهید داشت. پزشک شما ممکن است به شما توصیه کند که از رژیم غذایی خاصی پیروی کنید. بدن شما از مواد مغذی خاصی استفاده می‌کند تا به بهبودی شما کمک کند. به‌عنوان مثال، بهبود زخم به شدت به پروتئین وابسته دارد.

معمولاً پس از بهبودی می‌توانید به اندازه کافی غذای سالم بخورید تا از هرگونه اثرات ماندگار سوء تغذیه جلوگیری کنید. بیماری‌های مزمنی مانند نارسایی قلبی، آمفیزم، نارسایی کلیه، دیابت، بیماری کبد و سرطان ممکن است به دلیل نیاز به کالری بالا در بدن شما منجر به سوء تغذیه طولانی مدت شود.

تظاهرات

شناسایی سوء تغذیه همیشه واضح نیست. علاوه بر معاینه فیزیکی، پزشک شما ممکن است آزمایش خون را برای کمک به شناسایی کمبودهای تغذیه‌ای انجام دهد. همچنین ممکن است برای تعیین علت سوء تغذیه به بررسی‌های بیشتری نیاز داشته باشید.

معاینات فیزیکی

وزن بارزترین شاخص سوء تغذیه است. اگر وزن کم کرده‌ باشید، وزن فعلی شما با وزن‌های قبلی شما مقایسه می‌شود. شاخص توده بدنی (BMI) شما نیز تعیین‌کننده است و با محدوده طبیعی BMI برای یک فرد در قد و سن شما مقایسه می‌شود.

پزشک شما به دنبال علائم فیزیکی سوء تغذیه خواهد بود. ظاهر استخوانی، مانند گونه‌های توخالی، می‌تواند نشان‌دهنده کاهش وزن باشد. حجم عضلات، توان و قدرت بدنی شما مورد آزمایش قرار می‌گیرد. ضربان قلب، فشار خون و پوست شما همگی از نظر علائم سوء تغذیه مورد بررسی قرار می‌گیرند. به‌عنوان مثال، تغییر رنگ پوست، به ویژه پدیدار شدن لکه‌های سفید، می‌تواند به‌دلیل کمبودهای تغذیه‌ای ایجاد شود.

علائم دیگر، مانند چشم‌های فرورفته، می‌تواند نشان‌دهنده کم‌آبی بدن باشد که اغلب با سوء تغذیه همراه است. شکم متورم می‌تواند نشان دهنده آسیت، نشانه‌ای از نارسایی کبدی در استیج ۱ باشد. احتباس شدید مایع همراه با تورم شکم می‌تواند با کواشیورکور ایجاد شود، که یک پیامد نادر از کمبود شدید پروتئین است.

شاخص توده بدنی

متداول‌ترین معیاری که برای ارتباط وزن و قد استفاده می‌شود، شاخص توده بدنی (BMI) است. از وزن و قد برای تخمین چربی بدن استفاده می‌کنند. سپس از عدد به‌دست آمده افراد را در یکی از دسته‌بندی‌های افراد کم وزن، با وزن طبیعی، اضافه وزن، چاق قرار می‌دهند. با این حال، BMI کامل نیست و سایر عوامل تعیین‌کننده ترکیب بدن مانند سن، توده عضلانی یا جنسیت را در نظر نمی‌گیرد. برای مثال، محاسبات BMI ممکن است چربی بدن را در ورزشکاران یا افراد مسن‌تر تخمین بزند. علاوه بر این، BMI همچنین می‌تواند در افرادی که وزن یا فرم بدن ایده‌آل ندارند، منجر به خجالت یا کاهش اعتماد به نفس شود.

آزمایشات و تست‌ها

گاهی ممکن است برای بررسی و تأیید میزان کمبودهای مواد مغذی خاص نیاز به آزمایشاتی داشته باشید. سایر آزمایش‌های تشخیصی می‌توانند به مشخص کردن علت واقعی سوء تغذیه شما (مانند بیماری قلبی، بیماری ریوی یا سرطان) کمک کنند.

• آزمایش خون کامل (CBC): کمبود ویتامین B12 و فقر آهن انواع رایج کم خونی تغذیه‌ای هستند و CBC ناهنجاری‌های مربوط به گلبول‌های قرمز خون (RBCs) را نشان می‌دهد. CBC همچنین می‌تواند به شناسایی انواع خاصی از سرطان خون مانند لنفوم و لوسمی کمک کند.
• آزمایشات تخصصی خون: آزمایش‌های عملکرد کبد (LFTs) می‌توانند بیماری کبد را شناسایی کنند و ناهنجاری‌های الکترولیت‌ها ممکن است به بیماری کلیوی یا سایر بیماری‌های سیستمیک اشاره کنند. همچنین ممکن است اندازه‌گیری سطح سرب تجویز شود زیرا سمیت سرب می‌تواند به ایجاد سوء تغذیه، به‌ویژه در کودکان خردسال کمک کند.
• تجزیه و تحلیل ادرار: کم آبی که در آن غلظت مایعات بدن نامناسب است، اغلب با سوء تغذیه همراه است. آزمایش ادرار می‌تواند تعیین کند که آیا شما کم آب شده‌اید یا خیر، و همچنین می‌تواند برای بررسی علائم دیابت شیرین (گلوکز و یا پروتئین بالا) یا بیماری کلیوی مورد استفاده قرار گیرد.
• آزمایشات عملکرد قلبی عروقی: از آنجایی که نارسایی قلبی می‌تواند منجر به سوء تغذیه شود، پزشک ممکن است قلب شما را با الکتروکاردیوگرام (EKG) یا اکوکاردیوگرام، آزمایش‌های غیرتهاجمی که می‌تواند نارسایی قلبی و مشکلات ریتم قلب را تشخیص دهد، بررسی کند.

عکس‌برداری

در برخی موارد، تصویربرداری نیز می‌تواند کمک کننده باشد.

• عکس‌برداری با اشعه ایکس از قفسه سینه یا سی تی اسکن قفسه سینه: بیماری‌های ریوی یا سرطان ریه که باعث سوء تغذیه می‌شوند ممکن است تغییراتی را در تصویر قفسه سینه نشان دهد. متاستاز سرطانی که از سایر نقاط بدن (مانند سینه یا پروستات) منتشر می‌شود نیز می‌تواند در تصویر قفسه سینه ظاهر شود.
• تصویربرداری از شکم: اگر نگرانی در مورد سرطان یا بیماری در شکم وجود داشته باشد، ممکن است به سونوگرافی شکم، توموگرافی کامپیوتری (CT) یا تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) نیاز داشته باشید.
• اشعه ایکس استخوان یا اسکن استخوان: سوء تغذیه می‌تواند منجر به نازک شدن استخوان در بزرگسالان یا نقص رشد استخوان در کودکان شود. تصویربرداری تشخیصی می‌تواند به شناسایی این مشکلات کمک کند.

بعید است که به همه این آزمایشات تشخیصی نیاز داشته باشید، اما در صورت بروز سوء‌ تغذیه یا مشکوک بودن به آن ممکن است به برخی از ان‌ها نیاز داشته باشید.

درمان

سوء تغذیه باید درمان شود. داشتن یک رژیم غذایی سالم یک دستاورد مهم است، اما ممکن است برای برخی افراد غیرممکن باشد (به عنوان مثال، کسانی که مشکلات بلع دارند).

خوردن یا نوشیدن مکمل‌های غذایی ممکن است به افزایش وزن و دریافت مواد مغذی ضروری به شما کمک کند، زیرا آن‌ها به‌طور کلی کالری متراکم و مملو از پروتئین، ویتامین‌ها و مواد معدنی هستند.

برنامه‌ی غذایی

پزشک شما ممکن است تغییرات خاصی را در رژیم غذایی شما اعمال کند، مانند افزودن کالری، پروتئین، یا برخی ویتامین‌ها و مواد معدنی. کاهش یا اجتناب کامل از برخی غذاها ممکن است بخشی از استراتژی شما نیز باشد. به‌عنوان مثال، کاهش غذاهای ناسالم یا حذف غذاهایی که باعث اسهال می‌شوند می‌توانند راه‌حل‌های موثری باشند.

ممکن است به شما توصیه شود که با یک متخصص تغذیه ملاقات کنید تا یک برنامه غذایی تهیه کنید که اجزای غذایی مورد نیاز شما در اختیارتان قرار گیرد. این برنامه شامل غذاهایی است که جویدن و قورت دادن آن‌ها برای شما بی‌خطر و آسان است.

اگر محدودیت‌هایی به دلیل بیماری کبدی (مانند کاهش جذب چربی) دارید، برنامه تغذیه‌ای شما ممکن است شامل محدودیت مصرف چربی دریافتی برای جذب بهینه باشد. یا اگر نسبت به محصولات لبنی عدم تحمل دارید، برنامه شما می‌تواند از منابع دیگر ویتامین D و کلسیم استفاده کند.

تزریق

اگر مشکلات گوارشی شدید یا یک بیماری جدی دارید، ممکن است به روش‌های دیگری برای درمان سوء تغذیه نیاز داشته باشید. اگر نمی‌توانید مواد غذایی را از طریق دهان مصرف کنید یا اگر اختلال در جذب دارید، می‌توان از تزریقاتی مانند ویتامین B12 و ویتامین D برای وارد کردن مستقیم این ویتامین‌ها به بدن استفاده کرد.

در صورت وجود بیماری‌های مزمن، مایعات داخل وریدی (IV، از طریق ورید) حاوی مواد معدنی ضروری می‌توانند مایعات و الکترولیت‌ها را مستقیماً وارد بدن شما کنند.

دارو

اگر باردار هستید، تحت شیمی‌درمانی هستید یا مشکل دیگری دارید که باعث می‌شود به غذا تمایل نداشته باشید، پزشک ممکن است برای افزایش اشتها، داروی ضدتهوع تجویز کند.

داروهایی مانند Megace (مگسترول استات)، رگلان (متوکلوپرامید) و مارینول (درونابینول) می‌توانند این نگرانی‌ها را بهبود بخشند و به شما کمک کنند تا رژیم غذایی متعادلی داشته باشید.

برخی از داروهای تجویزی که برای افزایش اشتها یا کاهش تهوع استفاده می‌شوند، می‌توانند عوارض جانبی داشته باشند و ممکن است در دوران بارداری بی‌خطر نباشند.

لوله‌های غذایی

اگرچه روشی تهاجمی‌ است، اما برای برخی افراد، یک لوله تغذیه که در دهان، معده یا روده قرار می‌گیرد، می‌تواند مؤثرترین مسیر برای انتقال مستقیم مواد مغذی به سیستم گوارش برای جذب باشد.

لوله دهانه‌ی معده یک لوله انعطاف‌پذیر است که در دهان قرار می گیرد و به سمت معده پیش می‌رود. این معمولاً با نواری که در اطراف سوراخ‌های بینی و لوله قرار می‌گیرد در جای خود نگه‌داشته می‌شود. معمولاً موقتی است و می‌تواند برای کمک به تغذیه و همچنین مصرف داروی استفاده شود.

لوله معده را می‌توان با جراحی در معده قرار داد و لوله ژژونوستومی را با جراحی در روده کوچک قرار داد.

در صورت نیاز به حمایت تغذیه‌ای طولانی مدت، ممکن است نیاز باشد که یک لوله تغذیه با جراحی قرار داده شود.

درمان علل زمینه‌ای

علاوه بر تغذیه، علت سوء تغذیه شما نیز باید مورد توجه قرار گیرد. اگر عفونت، اضطراب، مشکلات گوارشی، بیماری کبد، سرطان یا هر بیماری دیگری که در سوءتغذیه شما نقش داشته باشد، باید علاوه بر بهبودی تغذیه‌ای خود، از آن علت زمینه‌ای نیز مراقبت کنید.

در پایان…

سوء تغذیه یک مشکل جدی است که به دلایل مختلف مردم را در سراسر جهان تحت تاثیر قرار می‌دهد. اگر غذای سالم در دسترس ندارید، مهم است که برای خود و خانواده خود فکر چاره و کمک باشید؛ و اگر علت سوء تغذیه شما یک بیماری است، با پزشک خود صحبت کنید تا بتوانید در اسرع وقت تحت درمان قرار بگیرید.

مطالعات بیشتر:

• TPN چیست؟ مروری بر تغذیه کامل وریدی
• انواع روش تزریق و آشنایی با داروهای تزریقی رایج

 

مترجم:شقایق مرتاضی

منبع