مقدمه‌ای بر کنترل کیفی Hb و Hct به صورت دستی و دستگاهی
کنترل کیفیت در آزمایش‌های خون، خصوصاً در اندازه‌گیری هموگلوبین (Hb) و هماتوکریت (Hct)، اهمیت زیادی دارد. این دو شاخص از مهم‌ترین پارامترهای مرتبط با وضعیت سلامت فرد هستند و نوسانات آن‌ها می‌تواند به تشخیص بیماری‌های مختلف مانند کم‌خونی، دهیدراسیون، یا بیماری‌های قلبی و عروقی کمک کند.
اندازه‌گیری هموگلوبین (Hb)
هموگلوبین (Hb) پروتئینی است که در گلبول‌های قرمز خون یافت می‌شود و وظیفه حمل اکسیژن از ریه‌ها به سایر بافت‌ها و بازگشت دی‌اکسیدکربن به ریه‌ها را بر عهده دارد. سطح هموگلوبین یک شاخص مهم برای ارزیابی وضعیت اکسیژن‌رسانی بدن و تشخیص بیماری‌هایی مانند کم‌خونی است.
روش‌های دستی اندازه‌گیری Hb
در گذشته، اندازه‌گیری هموگلوبین به‌طور عمده به صورت دستی و با استفاده از روش اسپکتروفوتومتری انجام می‌شد.
- روش رنگی (Sahli method): در این روش، خون بیمار با محلولی که دارای کربنات پتاسیم است مخلوط می‌شود. این محلول باعث تشکیل هموگلوبین اسیدی می‌شود که رنگ آن با غلظت Hb ارتباط مستقیم دارد. سپس شدت رنگ محلول توسط دستگاه اسپکتروفوتومتر اندازه‌گیری می‌شود.
- روش اسپکتروفوتومتری: در این روش، شدت جذب نور در طول موج خاصی از نمونه خون که با محلول خاصی رقیق شده اندازه‌گیری می‌شود. این روش دقیق‌تر از روش‌های قبلی است و امکان اندازه‌گیری هموگلوبین در غلظت‌های پایین‌تر را فراهم می‌آورد. ابتدا باید نمونه خون بیمار از طریق پونکسیون انگشتی یا وریدی جمع‌آوری شود. خون جمع‌آوری شده به‌طور معمول با آب مقطر یا محلول خاصی رقیق می‌شود تا غلظت هموگلوبین به مقداری برسد که قابل اندازه‌گیری باشد.
برخی اوقات ممکن است از محلول‌هایی مانند سیانید سدیم (NaCN) یا سولفات سدیم (Na2SO4) استفاده شود تا هموگلوبین خون به شکل هموگلوبین سیانوره تبدیل شود که رنگ خاصی ایجاد می‌کند و میزان آن به‌راحتی قابل اندازه‌گیری است.
روش‌های دستگاهی اندازه‌گیری Hb
امروزه دستگاه‌های آنالایزرهای خون مثل Autoanalyzer و Hemoglobinometer برای اندازه‌گیری هموگلوبین استفاده می‌شوند. این دستگاه‌ها بر اساس فناوری‌هایی مانند الکتروشیمیایی، اپتیکی و رنگ‌سنجی عمل می‌کنند و با استفاده از مقایسه رنگ نمونه خون با رنگ استاندارد، میزان هموگلوبین را اندازه‌گیری می‌کنند.
دستگاه‌های اتوماتیک هموگلوبین در دو نوع اصلی وجود دارند:
- میکروهماتولوژی (Microhematology): برای نمونه‌های خون کم و دستگاه‌هایی که قادر به انجام سریع آزمایش‌ها هستند.
- اسپکتروفوتومتری: که برای اندازه‌گیری دقیق‌تر و بدون نیاز به مصرف زیاد نمونه طراحی شده‌اند.
اندازه‌گیری هماتوکریت (Hct)
هماتوکریت (Hct) مقدار حجمی از گلبول‌های قرمز خون است که نسبت به حجم کل خون به درصد بیان می‌شود. این شاخص نیز به‌طور مستقیم به وضعیت خون‌شناسی فرد مرتبط است و برای تشخیص کم‌خونی، کم‌آبی بدن، و دیگر اختلالات خونی به کار می‌رود.
روش‌های دستی اندازه‌گیری Hct
در روش دستی، هماتوکریت معمولاً با استفاده از لوله‌های هماتوکریت (capillary tubes) و سانتریفیوژ به‌دست می‌آید. در این روش‌ها:
- نمونه خون در لوله هماتوکریت قرار می‌گیرد و لوله به‌طور افقی در دستگاه سانتریفیوژ قرار داده می‌شود.
- سپس، سانتریفیوژ با سرعت بالا چرخیده و خون به سه فاز تقسیم می‌شود: پلاسمای شفاف، لایه سفید (که شامل گلبول‌های سفید است) و لایه قرمز (گلبول‌های قرمز). میزان هماتوکریت از طریق مقایسه حجم گلبول‌های قرمز با حجم کل خون محاسبه می‌شود.
روش‌های دستگاهی اندازه‌گیری Hct
امروزه بیشتر آزمایشگاه‌ها از آنالایزرهای خون برای اندازه‌گیری هماتوکریت استفاده می‌کنند. این دستگاه‌ها اغلب با استفاده از روش‌های میکروپایپت یا فلویومتر عمل می‌کنند که قادر به تشخیص دقیق هماتوکریت بدون نیاز به سانتریفیوژ هستند.
در این دستگاه‌ها:
- نمونه خون به دستگاه وارد شده و به‌طور خودکار برای اندازه‌گیری ویژگی‌های مختلف از جمله حجم گلبول‌های قرمز مورد بررسی قرار می‌گیرد.
- داده‌های دستگاه بلافاصله محاسبه شده و میزان هماتوکریت به‌طور اتوماتیک به عنوان یک درصد از حجم کل خون گزارش می‌شود.
اهمیت کنترل کیفی در اندازه‌گیری Hb و Hct
کنترل کیفیت در اندازه‌گیری Hb و Hct نقش مهمی در دقت و صحت نتایج آزمایش‌ها دارد. این کنترل‌ها شامل موارد مختلفی است:
الف. کنترل کیفیت دستگاهی
دستگاه‌هایی که برای اندازه‌گیری Hb و Hct استفاده می‌شوند باید به‌طور منظم کالیبره و تست شوند. کالیبراسیون صحیح دستگاه‌ها و مقایسه نتایج آزمایش با نمونه‌های استاندارد از جمله اقدامات ضروری برای اطمینان از دقت دستگاه‌ها است.
- کالیبراسیون: دستگاه‌های اندازه‌گیری Hb و Hct باید به‌طور دوره‌ای با استفاده از مواد استاندارد که معمولاً حاوی مقادیر مشخص Hb و Hct هستند کالیبره شوند.
- نظارت بر خطای دستگاه: دستگاه‌ها باید به‌طور مرتب بررسی شوند تا از وجود هرگونه خطای سیستمی یا تغییرات در دقت آن‌ها جلوگیری شود.
ب. کنترل کیفیت نمونه
در بسیاری از موارد، کیفیت نمونه خون می‌تواند تأثیر زیادی بر نتایج آزمایش داشته باشد. به عنوان مثال، نمونه‌های خون هموژن نشده یا نمونه‌های با حجم ناکافی ممکن است منجر به نتایج نادرست شوند. در نتیجه، فرآیندهای برداشت نمونه و نگهداری صحیح آن‌ها باید تحت کنترل دقیق قرار گیرد.
پ. اهمیت کنترل کیفی در تشخیص و درمان بیماری‌ها
اندازه‌گیری دقیق Hb و Hct می‌تواند کمک بزرگی در تشخیص بیماری‌هایی مانند کم‌خونی، کم‌آبی بدن، یا اختلالات خونی باشد. برای مثال:
- کم‌خونی: اندازه‌گیری هموگلوبین و هماتوکریت در شناسایی کم‌خونی و تعیین نوع آن (کم‌خونی فقر آهن، کم‌خونی پرنیشیوز، و غیره) ضروری است.
- کم‌آبی بدن: افزایش غیرطبیعی هماتوکریت می‌تواند نشان‌دهنده کم‌آبی باشد که نیاز به درمان فوری دارد.
- بیماری‌های قلبی و عروقی: کاهش سطح هموگلوبین یا هماتوکریت ممکن است به نشانه‌ای از بیماری‌های قلبی و عروقی باشد که به تشخیص پزشک کمک می‌کند.
همچنین بخوانید:
نویسنده: مهرداد ایزدی راد
