مقدمهای بر اختلالات لکوسیتی
لکوسیتها یا همان گلبولهای سفید خون، از اجزای اصلی سیستم ایمنی بدن هستند که نقش حیاتی در دفاع از بدن در برابر عوامل عفونی، ویروسی، باکتریایی، قارچی و دیگر عوامل خارجی دارند. تعداد و عملکرد لکوسیتها برای حفظ سلامت بدن بسیار مهم است. هرگونه ناهنجاری در تعداد یا عملکرد لکوسیتها میتواند منجر به بیماریهای جدی شود. اختلالات لکوسیتی به دو دسته کلی تقسیم میشوند: اختلالات کمّی (مانند افزایش یا کاهش تعداد لکوسیتها) و اختلالات کیفی (مانند ناهنجاری در عملکرد لکوسیتها).
انواع لکوسیتها و نقش آنها در بدن
لکوسیتها انواع مختلفی دارند که هر کدام وظایف خاصی را در سیستم ایمنی بدن بر عهده دارند. این انواع شامل:
- نوتروفیلها: سلولهای اصلی سیستم ایمنی ذاتی که با بلعیدن و از بین بردن میکروبها و سایر عوامل عفونی نقش دارند.
- لنفوسیتها: که شامل:
- لنفوسیتهای B: مسئول تولید آنتیبادیها.
- لنفوسیتهای T: نقش مهمی در تخریب سلولهای عفونی و سرطانی دارند.
- سلولهای کشنده طبیعی (NK cells): که به سلولهای سرطانی و عفونی حمله میکنند.
- مونوسیتها: سلولهایی که به بافتها مهاجرت کرده و به ماکروفاژها تبدیل میشوند که وظیفه بلعیدن میکروبها و سلولهای مرده را دارند.
- ائوزینوفیلها: در مبارزه با انگلها و در واکنشهای آلرژیک نقش دارند.
- بازوفیلها: نقش آنها در پاسخهای آلرژیک و التهابی است.
اختلالات کمّی لکوسیتی
اختلالات کمّی شامل تغییرات غیرطبیعی در تعداد لکوسیتها است که به دو دسته لکوپنی و لکوسیتوز تقسیم میشوند:
۱- لکوپنی (کاهش تعداد لکوسیتها)
لکوپنی به کاهش تعداد لکوسیتها در خون اشاره دارد. این اختلال میتواند انواع مختلفی از لکوسیتها را تحت تاثیر قرار دهد اما معمولاً کاهش در نوتروفیلها (نوتروپنی) بیشتر مشاهده میشود. دلایل متعددی برای لکوپنی وجود دارد که میتوان آنها را به دو دسته اصلی تقسیم کرد:
- کاهش تولید در مغز استخوان: این وضعیت ممکن است به دلیل بیماریهای مغز استخوان مانند لوسمی، کمخونی آپلاستیک، درمانهای شیمیدرمانی یا پرتودرمانی رخ دهد.
- افزایش تخریب یا استفاده لکوسیتها: عفونتهای شدید یا بیماریهای خودایمنی میتوانند موجب افزایش تخریب لکوسیتها شوند.
علل شایع لکوپنی
- عفونتهای ویروسی: برخی عفونتهای ویروسی میتوانند به کاهش تولید لکوسیتها منجر شوند، از جمله عفونت HIV.
- بیماریهای خودایمنی: مانند لوپوس یا آرتریت روماتوئید که میتواند به تخریب لکوسیتها منجر شود.
- درمانهای شیمیدرمانی: داروهای شیمیدرمانی معمولاً بر تولید سلولهای خونی در مغز استخوان تاثیر میگذارند و میتوانند باعث کاهش شدید تعداد لکوسیتها شوند.
- کمخونی آپلاستیک: یک بیماری نادر که در آن مغز استخوان توانایی تولید سلولهای خونی را از دست میدهد.
- داروهای خاص: برخی داروها مانند داروهای سرکوبکننده ایمنی و برخی آنتیبیوتیکها میتوانند باعث لکوپنی شوند.
علائم لکوپنی
- افزایش حساسیت به عفونتها: افراد مبتلا به لکوپنی بیشتر در معرض عفونتهای باکتریایی و ویروسی قرار دارند.
- تب و لرز: تب ناشی از عفونتهای مکرر از علائم اصلی لکوپنی است.
- التهاب و عفونت در نقاط مختلف بدن: مانند دهان، حلق یا دستگاه تنفسی.
۲- لکوسیتوز (افزایش تعداد لکوسیتها)
لکوسیتوز به افزایش تعداد لکوسیتها در خون اشاره دارد. این وضعیت میتواند به دلایل مختلفی رخ دهد، از جمله:
- عفونتها: در طی عفونتهای باکتریایی حاد، تعداد نوتروفیلها به طور قابل توجهی افزایش مییابد.
- استرس فیزیکی یا روانی: استرس میتواند به طور موقت باعث افزایش تعداد لکوسیتها شود.
- لوسمی: لوسمی نوعی سرطان خون است که با افزایش غیرطبیعی تعداد لکوسیتها همراه است.
- واکنشهای آلرژیک: در واکنشهای آلرژیک شدید، تعداد ائوزینوفیلها و بازوفیلها ممکن است افزایش یابد.
علل شایع لکوسیتوز
- عفونتهای باکتریایی: در عفونتهای حاد باکتریایی، تعداد نوتروفیلها به سرعت افزایش مییابد.
- لوسمی: این نوع سرطان باعث افزایش غیرطبیعی و کنترلنشده تعداد لکوسیتها میشود.
- استرسهای فیزیکی و روانی: شرایط استرسزا مانند جراحی یا حملات قلبی میتواند به افزایش موقتی تعداد لکوسیتها منجر شود.
- واکنشهای التهابی: مانند آرتریت روماتوئید یا کولیت اولسراتیو که باعث افزایش تعداد لکوسیتها میشود.
- داروهای خاص: برخی داروها مانند کورتیکواستروئیدها میتوانند باعث افزایش تعداد لکوسیتها شوند.
علائم لکوسیتوز
- تب و التهاب: افزایش تعداد لکوسیتها معمولاً با علائم التهاب و تب همراه است.
- خستگی: در موارد شدید، افزایش تعداد لکوسیتها میتواند به خستگی مفرط منجر شود.
- تنگی نفس: در برخی موارد شدید، افزایش تعداد لکوسیتها ممکن است مشکلات تنفسی ایجاد کند.
اختلالات کیفی لکوسیتی
علاوه بر تغییرات در تعداد لکوسیتها، ناهنجاریهای کیفی نیز میتوانند عملکرد طبیعی لکوسیتها را مختل کنند. این ناهنجاریها شامل اختلالات در عملکرد، شکل یا ساختار لکوسیتها هستند.
۱- نوتروفیلهای غیرطبیعی
نوتروفیلها به عنوان اولین خط دفاعی در برابر عفونتها، نقش بسیار مهمی در سیستم ایمنی دارند. اختلالات کیفی در نوتروفیلها میتوانند منجر به کاهش توانایی آنها در مقابله با میکروبها شوند.
- نوتروفیلهای هایپوسگمانته (Hyposegmented Neutrophils): این نوتروفیلها دارای هستههایی با تعداد کم لوب هستند که میتواند نشاندهنده سندرم مایلودیسپلاستیک باشد.
- نوتروفیلهای هایپرسگمانته (Hypersegmented Neutrophils): نوتروفیلهایی با هستههای دارای پنج لوب یا بیشتر که ممکن است نشانهای از کمبود ویتامین B12 یا فولات باشد.
۲- سندرمهای مرتبط با نقص عملکرد نوتروفیلها
- سندرم چدیاک-هیگاشی (Chediak-Higashi Syndrome): یک اختلال ژنتیکی نادر است که در آن نوتروفیلها نمیتوانند به درستی عمل کنند و باعث افزایش حساسیت به عفونتها میشود.
- نقص چسبندگی لکوسیتها (Leukocyte Adhesion Deficiency): در این اختلال، لکوسیتها نمیتوانند به دیواره عروق بچسبند و به محل عفونت مهاجرت کنند که منجر به عفونتهای مکرر میشود.
۳- اختلالات عملکرد لنفوسیتها
لنفوسیتها نقش حیاتی در پاسخ ایمنی تطبیقی بدن دارند. هرگونه نقص در عملکرد لنفوسیتها میتواند منجر به ضعف ایمنی و افزایش حساسیت به عفونتها شود.
- نقص لنفوسیتهای B: باعث کاهش تولید آنتیبادیها و افزایش حساسیت به عفونتهای باکتریایی میشود. مانند بیماریهای هیپوگاماگلوبولینمی.
- نقص لنفوسیتهای T: باعث افزایش حساسیت به عفونتهای ویروسی و قارچی میشود. مانند بیماری ایدز که باعث تخریب لنفوسیتهای T میشود.
روشهای تشخیص اختلالات لکوسیتی
تشخیص اختلالات لکوسیتی معمولاً با استفاده از آزمایشهای خونی و تکنیکهای مختلف انجام میشود. در زیر به برخی از این روشها اشاره میشود:
۲- شمارش کامل خون (CBC)
شمارش کامل خون یا CBC اولین و رایجترین آزمایش برای ارزیابی تعداد و ویژگیهای لکوسیتها است. این آزمایش میتواند اطلاعات دقیقی در مورد تعداد نوتروفیلها، لنفوسیتها، مونوسیتها، ائوزینوفیلها و بازوفیلها ارائه دهد. به کمک CBC، میتوان اختلالات کمّی مانند لکوپنی یا لکوسیتوز را تشخیص داد.
۲- فلوسایتومتری
فلوسایتومتری یک روش پیشرفته برای تشخیص اختلالات لکوسیتی است که از آن برای تجزیه و تحلیل دقیقتر انواع مختلف سلولهای خونی استفاده میشود. این روش بر اساس پراکندگی نور و فلورسانس سلولها، میتواند انواع مختلف لنفوسیتها و سایر لکوسیتها را شناسایی کند. فلوسایتومتری به ویژه در تشخیص لوسمی و سایر ناهنجاریهای خونی بسیار مفید است.
۳- آزمایشهای مولکولی و ژنتیکی
در مواردی که شک به اختلالات ژنتیکی وجود دارد، آزمایشهای مولکولی و ژنتیکی انجام میشود. به عنوان مثال، برای تشخیص سندرم چدیاک-هیگاشی یا نقص چسبندگی لکوسیتها، ممکن است آزمایشهای ژنتیکی برای شناسایی جهشهای ژنتیکی انجام شود.
۴- بررسی مغز استخوان
در مواردی که شمارش خون طبیعی نباشد یا مشکوک به بیماریهای خونی مانند لوسمی باشد، نمونهبرداری از مغز استخوان انجام میشود. این روش میتواند اطلاعات دقیقی در مورد وضعیت تولید لکوسیتها در مغز استخوان ارائه دهد.
۵- اسمیر خون محیطی
بررسی اسمیر خون محیطی با استفاده از میکروسکوپ میتواند به شناسایی ناهنجاریهای ظاهری در لکوسیتها کمک کند. این روش به ویژه برای تشخیص نوتروفیلهای هایپرسگمانته یا هایپوسگمانته و سایر ناهنجاریهای سلولی بسیار مفید است.
۶- آزمایشهای عملکردی لکوسیتها
برای ارزیابی عملکرد لکوسیتها، آزمایشهای خاصی انجام میشود. به عنوان مثال، در افرادی که مشکوک به نقص عملکرد نوتروفیلها هستند، آزمایشهای عملکرد بلعیدن (فاگوسیتوز) و نابودی میکروبها (کشتن داخل سلولی) انجام میشود.
سرطان های خونی
سرطانهای خون یا نئوپلاسمهای خونی گروهی از بیماریها هستند که در آنها تولید و عملکرد سلولهای خونی به طور غیرطبیعی تغییر میکند. این سرطانها میتوانند بر سلولهای خونی، مغز استخوان و سیستم لنفاوی تأثیر بگذارند و در نهایت منجر به تولید بیش از حد سلولهای غیرطبیعی یا نقص در عملکرد سلولهای طبیعی شوند. سه نوع اصلی سرطانهای خون عبارتاند از لوسمی، لنفوم و میلوما.
۱- لوسمی (Leukemia)
لوسمی نوعی سرطان خون است که در مغز استخوان (محل تولید سلولهای خونی) آغاز میشود. این بیماری باعث تولید بیش از حد سلولهای خونی غیرطبیعی (معمولاً گلبولهای سفید) میشود که به جای سلولهای سالم، در خون و مغز استخوان تجمع مییابند و عملکرد طبیعی سیستم ایمنی را مختل میکنند.
انواع لوسمی
لوسمی به دو دسته اصلی تقسیم میشود: لوسمی حاد و لوسمی مزمن.
- لوسمی حاد: در این نوع، سلولهای خونی نابالغ (بلاستها) به سرعت در مغز استخوان تکثیر میشوند و توانایی عملکرد طبیعی را ندارند. لوسمی حاد شامل دو نوع اصلی است:
-
- لوسمی لنفوبلاستی حاد :(ALL) این نوع لوسمی بیشتر در کودکان رخ میدهد، اما در بزرگسالان نیز ممکن است مشاهده شود. این بیماری شامل رشد غیرطبیعی لنفوسیتهای نابالغ است.
- لوسمی میلوبلاستی حاد: (AML) این نوع لوسمی بیشتر در بزرگسالان شایع است و به تولید بیش از حد نوتروفیلهای نابالغ منجر میشود.
- لوسمی مزمن: در این نوع، سلولهای خونی به آرامی رشد میکنند و بالغتر از لوسمی حاد هستند، اما هنوز نمیتوانند عملکرد خود را به درستی انجام دهند. انواع اصلی آن شامل:
-
- لوسمی لنفوسیتی مزمن: (CLL) این نوع لوسمی معمولاً در افراد مسنتر مشاهده میشود و بیشتر بر لنفوسیتها تأثیر میگذارد.
- لوسمی میلوژن مزمن :(CML) در این نوع لوسمی، میلوبلاستهای غیرطبیعی به تدریج در خون و مغز استخوان افزایش مییابند و در نهایت منجر به اختلال در تولید گلبولهای خونی میشوند.
علائم لوسمی
- تب و عفونتهای مکرر: به دلیل کاهش عملکرد سیستم ایمنی.
- خستگی و ضعف: ناشی از کمخونی که در نتیجه کاهش تعداد گلبولهای قرمز رخ میدهد.
- کبودی و خونریزی غیرطبیعی: به دلیل کاهش تعداد پلاکتها.
- تنگی نفس: به دلیل کاهش تعداد گلبولهای قرمز و کمبود اکسیژن در بدن.
- درد استخوان و مفاصل: به علت تکثیر غیرطبیعی سلولها در مغز استخوان.
روشهای تشخیص لوسمی
- آزمایش خون (CBC): بررسی تعداد سلولهای خونی میتواند نشاندهنده لوسمی باشد.
- اسمیر خون محیطی: بررسی سلولهای خون با میکروسکوپ برای شناسایی سلولهای غیرطبیعی.
- بیوپسی مغز استخوان: نمونهبرداری از مغز استخوان برای بررسی رشد غیرطبیعی سلولها.
- آزمایشهای ژنتیکی و مولکولی: برای شناسایی جهشهای ژنتیکی مرتبط با انواع مختلف لوسمی.
۲- لنفوم (Lymphoma)
لنفوم نوعی سرطان سیستم لنفاوی است که در آن لنفوسیتها (نوعی گلبول سفید) به طور غیرطبیعی رشد میکنند و منجر به تشکیل تومور در غدد لنفاوی، طحال یا سایر بخشهای بدن میشوند. لنفوم دو نوع اصلی دارد: لنفوم هوچکین و لنفوم غیرهوچکین.
لنفوم هوچکین (Hodgkin Lymphoma)
این نوع لنفوم با حضور سلولهای بزرگ غیرطبیعی به نام سلولهای رید-اشترنبرگ مشخص میشود. لنفوم هوچکین معمولاً از غدد لنفاوی گردن شروع میشود و سپس به سایر غدد لنفاوی و اندامها گسترش مییابد.
لنفوم غیرهوچکین (Non-Hodgkin Lymphoma)
این نوع لنفوم شایعتر از لنفوم هوچکین است و شامل انواع مختلفی از لنفوسیتها است که به طور غیرطبیعی تکثیر میشوند. لنفوم غیرهوچکین ممکن است به سرعت (لنفومهای پرخطر) یا به کندی (لنفومهای کمخطر) رشد کند.
علائم لنفوم
- ورم بدون درد غدد لنفاوی: معمولاً در گردن، زیر بغل یا کشاله ران.
- تب و تعریق شبانه: علائمی از پاسخ ایمنی بدن به رشد غیرطبیعی سلولها.
- خستگی و ضعف عمومی: ناشی از کاهش عملکرد سیستم ایمنی.
- کاهش وزن غیرطبیعی: بدون دلیل مشخص.
روشهای تشخیص لنفوم
- بیوپسی غدد لنفاوی: نمونهبرداری از غدد لنفاوی برای بررسی وجود سلولهای سرطانی.
- سیتی اسکن یا MRI: برای بررسی گسترش سرطان به سایر بخشهای بدن.
- پت اسکن (PET scan): برای تشخیص مناطق فعال سلولهای سرطانی.
- آزمایش خون: برای بررسی عملکرد سلولهای خونی و علائم دیگر.
۳- میلوما (Myeloma)
میلوما یا مولتیپل میلوما نوعی سرطان است که در پلاسماسلها (نوعی لنفوسیت B که آنتیبادی تولید میکند) ایجاد میشود. در این بیماری، پلاسماسلها به طور غیرطبیعی تکثیر میشوند و منجر به تولید بیش از حد پروتئینهای غیرطبیعی به نام پروتئینهای M میشوند که به کلیهها و سایر بافتهای بدن آسیب میزنند.
علائم میلوما
- درد استخوان: به ویژه در ستون فقرات و دندهها.
- شکستگی استخوان: به دلیل ضعیف شدن استخوانها در اثر تکثیر سلولهای سرطانی.
- خستگی و ضعف: ناشی از کمخونی.
- عفونتهای مکرر: به دلیل اختلال در عملکرد طبیعی پلاسماسلها و تولید آنتیبادیهای غیرطبیعی.
- مشکلات کلیوی: ناشی از رسوب پروتئینهای غیرطبیعی در کلیهها.
روشهای تشخیص میلوما
- آزمایش خون و ادرار: برای شناسایی پروتئینهای غیرطبیعی (پروتئین M).
- بیوپسی مغز استخوان: برای بررسی تکثیر غیرطبیعی پلاسماسلها.
- آزمایش تصویربرداری: مانند X-ray یا MRI برای ارزیابی آسیب استخوانی.
- الکتروفورز پروتئینها: برای تشخیص پروتئینهای غیرطبیعی در خون یا ادرار.
روشهای درمان سرطانهای خون
درمان سرطانهای خون بسته به نوع سرطان، شدت بیماری و وضعیت کلی بیمار متغیر است. روشهای اصلی درمان شامل:
- شیمیدرمانی: استفاده از داروهای قوی برای کشتن سلولهای سرطانی یا توقف تکثیر آنها. این روش اغلب برای درمان لوسمی، لنفوم و میلوما استفاده میشود.
- پرتودرمانی: استفاده از امواج پرانرژی برای کشتن سلولهای سرطانی یا کاهش اندازه تومور. این روش ممکن است در لنفومهای موضعی یا به عنوان درمان کمکی استفاده شود.
- پیوند سلولهای بنیادی: در برخی موارد، پیوند سلولهای بنیادی خون یا مغز استخوان میتواند به بازسازی سلولهای سالم خونی پس از شیمیدرمانی یا پرتودرمانی کمک کند.
- ایمونوتراپی: این روش شامل استفاده از داروها یا مواد بیولوژیکی برای تقویت سیستم ایمنی بدن و حمله به سلولهای سرطانی است.
- داروهای هدفمند (Targeted Therapy): این داروها به طور خاص به مولکولها و مسیرهای زیستی خاصی که در سلولهای سرطانی غیرطبیعی هستند، حمله میکنند.
همچنین بخوانید:
- دوره مهارت آموزی هماتولوژی
- لنفوم هوچکین (Hodgkin Lymphoma) چیست؟ علائم، تشخیص، انواع، پیشگیری و درمان
- لوسمی لنفوسیتی حاد (ALL یا Acute Lymphocytic Leukemia)
نویسنده: مهرداد ایزدی راد